Πανηγυρίζει το εξωκλήσι της Παναγίας της Κεράς στην Τύλισο

             Πανηγυρίζει σήμερα ο μοναδικός ναός της β' βυζαντινής περιόδου που έχει διασωθεί στην Τύλισο. Πρόκειται για το εξωκλήσι της Παναγίας της Κεράς το οποίο χρονολογείται γύρω στον 11ο-12ο αι. 

       Σύμφωνα με τον Αστυρακάκη (2014), πιθανότατα ταυτίζεται με το μοναστήρι της Κυρίας Φανερωμένης που αναγράφεται σε συμβόλαιο της βενετικής περιόδου, του νοτάριου Μιχ. Μαρά. Παλαιότεροι Τυλισανοί αναφέρουν ότι υπήρχαν κελιά δίπλα στην εκκλησία, εκεί όπου υπήρχε μια πηγή που διακρίνεται ακόμα και σήμερα.
          Το εξωκλήσι είχε επισκεφτεί και ο Ιταλός αρχαιολόγος Guseppe Gerola ο οποίος περιηγήθηκε στην Κρήτη στις αρχές του περασμένου αιώνα με σκοπό να μελετήσει, φωτογραφήσει και καταγράψει τα ενετικά μνημεία της Κρήτης πριν καταστραφούν από το χρόνο. Ο Gerola σχεδίασε την κάτοψη του ναού της Κεράς με το χαρακτηριστικό τρούλο στο κεντρικό μέρος, σημειώνοντας: “Η εκκλησία της Παναγίας, κοντά στην Κάτω Τύλισο, είχε το κεντρικό μέρος στεγασμένο με τρούλο, απάνω σε τύμπανο που έβγαινε πάνω από τέσσερα τόξα, από τα οποία τα δυο είναι μέσα στους μακρούς τοίχους και είναι συνεπώς, τυφλά”.

       Οι σημερινοί κάτοικοι της Τυλίσου εξακολουθούν να προσέρχονται με σεβασμό και ευλάβεια στο όμορφο εξωκλήσι της Κεράς κάθε Σεπτέμβρη για να γιορτάσουν το Γενέσιο της Θεοτόκου.

     Πηγή: Αστυρακάκης Ε. (2014). Η Τύλισος την Εποχή της Βενετοκρατίας.

Η Παναγία η Κερά στα περίχωρα της Τυλίσου

Λαξευτή γούρνα δίπλα στην εκκλησία της Κεράς

Λεπτομέρεια από τη λαξευτή γούρνα της Κεράς

"Πετρώνουν" τις ψυχές στην Τύλισο το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής

Ένα έθιμο πανάρχαιο με πάρα πολλούς συμβολισμούς εξακολουθεί να τηρείται στην Τύλισο κάθε Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής. Οι γυναίκες πηγαίνουν στο νεκροταφείο και στολίζουν τους τάφους των νεκρών τους με "καρόφυλλα" (δη. φύλλα καρυδιάς) για να"πετρώσουν οι ψυχές τους" όπως λένε, αφού πρώτα ρίξουν λίγο νερό "για να δροσιστούν οι ψυχές".

Σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, η Πεντηκοστή είναι μια γιορτή αφιερωμένη στους νεκρούς ενώ σύμφωνα με τη λαική πίστη εκείνη τη μέρα οι ψυχές των νεκρών επιστρέφουν στον Κάτω Κόσμο αφού περιπλανήθηκαν στον κόσμο των ζωντανών για 50 ημέρες όπου ανέβηκαν την ημέρα του Πάσχα, την ημέρα της Ανάστασης. Η Πεντηκοστή δηλαδή είναι η τελευταία ημέρα της παραμονής των νεκρών στον κόσμο των οικείων τους, η μέρα που γυρίζουν πίσω. Έτσι ρίχνουν λίγο νερό πάνω στα μνήματα για να μην διψάσει η ψυχή στο μακρύ ταξίδι της επιστροφής προς τον Κάτω Κόσμο και έπειτα στρώνουν τα 'καρόφυλα' πάνω τους. Ιδιαίτερος όμως είναι ο συμβολισμός της καρυδιάς.

Η καρυδιά θεωρείται ότι συνδέει τον επίγειο με τον Κάτω Κόσμο. Η δοξασία αυτή φαίνεται να είναι πανάρχαια. Λέγεται ότι οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η καρυδιά με το βαθύ πράσινο, σχεδόν μαυροπράσινο, χρώμα ήταν το δέντρο του θεού Πλούτωνα και ότι μόνο αυτό υπήρχε στο βασίλειο των νεκρών. Στη σκιά του, λέγεται, ξάπλωναν και αναπαύονταν οι ψυχές τους. Επίσης σύμφωνα με τη λαική πίστη επάνω στα 'καρόφυλλα" κάθονται και ξεκουράζονται οι ψυχές των νεκρών που βγαίνουν από τον Άδη των ώρα της Ανάστασης του Χριστού και επιστρέφουν πάλι εκεί την ημέρα της Πεντηκοστής.

Η καρυδιά, επιπλέον, συνδέεται με πάρα πολλές δοξασίες που σχετίζονται με το θάνατο. Σε κάποιες περιοχές πιστεύουν ότι τη βαραίνει κατάρα γιατί "...σαν κρεμάσανε το Χριστό ο Ιούδας ένιωσε τι πράμα είχε καμωμένο και δεν τ' άντεξε η καρδιά του. Είδε κι απόειδε, λέει, και πήγε να κρεμαστεί. Δω-κει, δω-κει βρίσκει μια γερή καρυδιά και δένει το σκοινί και κρεμιέται. Και από τότενες, λένε, η καρυδιά έχει ίσκιο βαρύ". Λέγεται ακόμα ότι όποιος κοιμηθεί στον ίσκιο της καρυδιάς κάνει πολύ βαθύ ύπνο ή παθαίνει κάτι κακό. Πιστεύεται επίσης ότι όποιος φυτέψει μια καρυδιά κινδυνεύει να πεθάνει όταν η περίμετρος του κορμού της γίνει μεγαλύτερη από το λαιμό του ανθρώπου που την φύτεψε. Αλλού πιστεύουν ότι αν κάποιος νέος φυτέψει μια καρυδιά, θα πεθάνει σε σύντομο χρονικό διάστημα και γι' αυτό καρυδιές φυτεύουν μόνο οι γέροντες.

Αν, λοιπόν, βρεθείτε στην Τύλισο το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής και δείτε τις γυναίκες με λίγο νερό και "καρόφυλλα" στα χέρια, να ξέρετε πως πάνε "να δροσίσουν και να πετρώσουν" τις ψυχές των αγαπημένων νεκρών τους.

  

Η Ιστορία μιας Επιγραφής - Η Κρήνη στην Πλατεία της Τυλίσου

            Ακόμα θυμάμαι με νοσταλγία τις κυριακάτικες οικογενειακές επισκέψεις στην Τύλισο των παιδικών μου χρόνων. Την έξαψη που πλημμύριζε το σώμα μόλις αφήναμε πίσω μας τους Κουμπέδες· την αγωνία στο βλέμμα που έψαχνε να διακρίνει στον ορίζοντα το αγαπημένο περίγραμμα των σπιτιών του χωριού. Εκείνες τις παιδικές Κυριακές, τα πάντα είχαν άλλη υπόσταση στο χωριό. Οι γεύσεις, οι ήχοι, τα χρώματα, τα αρώματα ήταν διαφορετικά, πιο όμορφα, πιο έντονα. Και κάθε Κυριακή η ίδια λαχτάρα να φτάσουμε στον αγαπημένο προορισμό και η ίδια απογοήτευση την ώρα της βραδινής αναχώρησης. 

Μια από τις πιο έντονες εικόνες που χαράχτηκαν στο μυαλό μου από εκείνη την περίοδο, είναι τα δυο πέτρινα λιονταρίσια κεφάλια που στην παιδική μου φαντασία “έχασκαν” μέσα στην κρήνη της πλατείας απειλητικά πεινασμένα. Μάλλον “έχασκαν” διψασμένα όπως σκέφτηκα χρόνια αργότερα! Είναι ίσως περίεργο αλλά έχω την αίσθηση ότι η κρήνη στην πλατεία είναι ένα μνημείο που όλοι γνωρίζουμε αλλά στην πραγματικότητα αγνοούμε. Όλοι την έχουμε δει, όλοι ξέρουμε που βρίσκεται, όμως ποιά είναι η ιστορία της; Πότε φτιάχτηκε και από ποιούς; “Καρφιτσωμένη” στο νότιο τοίχο της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, βουβή, λες σαν παραδομένη, έχει πάψει από καιρό να επιτελεί το έργο για το οποίο κατασκευάστηκε: να παρέχει τρεχούμενο νερό για τις καθημερινές ανάγκες των χωριανών. Κοιτάζοντάς την σήμερα να στέκεται έτσι άπραγη αλλά αγέρωχη και περήφανη, δεν μπορώ να μην σκεφτώ τις γυναίκες και τα κοριτσόπουλα μιας άλλης εποχής να ανταμώνουν εκεί μπροστά της με το σταμνί στο χέρι και τα νέα του χωριού στο στόμα!

            Χρειάστηκε να περάσουν κάμποσα χρόνια ακόμα και να ψηλώσω πάνω από τα τρομακτικά λιονταρίσια κεφάλια για να αντικρίσω την πέτρινη πλάκα με την επιγραφή που βρίσκεται στο δεξιό τμήμα της κρήνης. Τί να έλεγαν άραγε εκείνα τα όμορφα, φιδίσια γράμματα της αραβικής γραφής που απλώνονταν νωχελικά μέσα σε οκτώ πλαίσια; Ομολογώ ότι μου κίνησαν το ενδιαφέρον και την περιέργεια αλλά ανατρέχοντας σε διάφορα βιβλία σχετικά με την ιστορία της Τυλίσου και τα μνημεία της, δεν βρήκα ιδιαίτερες πληροφορίες για την κρήνη και την ιστορία της και, κυρίως, τίποτε σχετικό με το τι έγραφε η επιγραφή της. 

            Ένα ίσως τυχαίο γεγονός έμελλε να συμβάλει στην αποκάλυψη -έστω κατά ένα μέρος- του “μυστηρίου” γύρω από την επιγραφή. Σε μια επικοινωνία μου με το Iνστιτούτο Mεσογειακών Σπουδών, τούς μίλησα για την κρήνη και την επιγραφή της και ρώτησα από που θα μπορούσα να αντλήσω περισσότερες πληροφορίες. Η έκπληξή μου ήταν μεγάλη όταν άκουσα ότι το συγκεκριμένο μνημείο ήταν “άγνωστο” στους ερευνητές του Iνστιτούτου, δεν είχε καταλογογραφηθεί και ως εκ τούτου δεν βρισκόταν καταχωρημένο στην εξαιρετική ψηφιακή πλατφόρμα “Ψηφιακή Κρήτη” του ΙΤΕ/ΙΜΣ η οποία είναι διαθέσιμη στην ηλεκτρονική δ/νση: http://digitalcrete.ims.forth.gr/. Η πλατφόρμα αυτή περιέχει πληροφορίες για τα μνημεία της Κρήτης από την προϊστορική εποχή μέχρι τους νεότερους και σύγχρονους χρόνους.

            Σύντομα μερικές φωτογραφίες της κρήνης και της επιγραφής της ήταν αρκετές για τους ερευνητές  ώστε να ρίξουν λίγο φως στο “άγνωστο” μνημείο της πλατείας μας. Αν και η επιγραφή αυτή τη στιγμή βρίσκεται τοποθετημένη ανάποδα, πιθανότατα κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης ή αναστήλωσής της, αναγράφεται ότι χτίστηκε το έτος Εγίρας 1211[1] (1796/1797 μ.Χ.) από τον εμίνη[2] του τελωνείου του Χάνδακα, Ομέρ Αγά.
            Επί Τουρκοκρατίας (1669-1898) οι Τούρκοι έχτισαν πολλές κρήνες με σκοπό να καλύψουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες, να δροσίζονται οι περαστικοί και ο καθένας να «συγχωρά» αυτόν που την έκτισε. Παρόμοια είναι η αναφορά και στην επιγραφή της δικής μας κρήνης. Αναγράφεται δηλαδή ότι όσοι παίρνουν νερό από την κρήνη, να “συγχωρούν” τον Αγά που την έχτισε. Εντούτοις, επειδή κάποιες λέξεις είναι δυσανάγνωστες λόγω φθοράς, χρειάζεται να μελετηθεί προσεκτικότερα και από κοντά ώστε να ολοκληρωθεί η μεταγραφή και μετάφρασή της.

            Ύστερα από δυο αιώνες μου φάνηκε ότι η επιγραφή άρχισε να διηγείται την ιστορία της που δεν είναι παρά ένα κομμάτι της μακραίωνης ιστορίας του χωριού μας. Στ' αυτιά μου ήχησε σαν παραμύθι: “Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας πλούσιος Τούρκος τελώνης που ζούσε σ' ένα χωριό λίγο έξω από το Ηράκλειο, την Τύλισο...”

---

[1]          Έτος Εγίρας ή Εγείρας είναι το χρονολογικό έτος σύμφωνα με το ισλαμικό ημερολόγιο και σημαίνει «έτος της φυγής» . Η αρίθμηση των ετών Εγίρας ξεκινά από το έτος 1, όταν ο Μωάμεθ εξορίστηκε από τη Μέκκα και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου απέκτησε έναν πρώτο πυρήνα πιστών. Αυτό αντιστοιχεί στο 622 μ.Χ. του γρηγοριανού ημερολογίου. Επομένως, το έτος Εγίρας 1211 αντιστοιχεί στο έτος 1796/1797 μ.Χ. 

[2]   Τελώνης, φοροεισπράκτορας