Ένα δημώδες ποίημα της Κρήτης για την Επανάσταση του '21

    Η μητέρα μου γεννήθηκε λίγα χρόνια πριν τη Γερμανική Κατοχή και μεγάλωσε σε ένα μικρό χωριό της Μεσσαράς, την Πλώρα. Ήταν το προτελευταίο παιδί μιας πολύτεκνης αγροτικής οικογένειας. Ο παππούς της, από την πλευρά της μητέρας της, πέθανε μέσα στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής σε ηλικία περίπου 115 χρονών. Επομένως ο προπάππους μου είχε γεννηθεί λίγο πριν το 1830!

    Στον πολύχρονο βίο του έζησε μερικά από τα σπουδαιότερα γεγονότα της ελληνικής, της κρητικής αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας: τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, την Κρητική Επανάσταση του 1866-1869, τους Βαλκανικούς πολέμους, την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, τη Μικρασιατική Καταστροφή, τους δυο Παγκόσμιους Πολέμους. Η μητέρα μου τον θυμάται στα τελευταία χρόνια της ζωής του που -σχεδόν τυφλός πια- τούς επισκεπτόταν κάθε βράδυ για να βεγγερίσει* μαζί τους. Καθόταν δίπλα στην παραστιά και έλεγε στα εγγόνια του τραγούδια, λαϊκά ποιήματα και παραμύθια.

    Δυστυχώς μόνο τρία από αυτά τα τραγούδια/ποιήματα εντυπώθηκαν στη μνήμη της μητέρας μου, και αυτά όχι ολόκληρα. Για τα δυο από αυτά υπάρχουν παραλλαγές τους σε δημοσιευμένα βιβλία, ακόμα και στο διαδίκτυο. Αναφέρομαι στο "Τραγούδι της Σταχτοπούτας" και στο "Τραγούδι του Μαυριανού και της αδερφής του". Ακούγοντάς τα κανείς, μεταφέρεται σε περασμένες εποχές όπου υπήρχαν βασιλιάδες, αρχοντοπούλες, αντρειωμένοι, κακές μητριές και δούλες. Αυτά όμως θα σας τα γράψω μια άλλη φορά.

    Σήμερα, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του '21, αποφάσισα να μοιραστώ μαζί σας ό,τι θυμάται η μητέρα μου από το ποίημα που αναφέρεται σε αυτό το γεγονός-ορόσημο για την ιστορία της χώρας μας. Παρόλο που η μητέρα μου δεν θυμάται να είχε κάποιο τίτλο, όπως θυμόταν πχ για τα άλλα δυο, εμένα πάντα μου άρεσε να το αποκαλώ "Η Κόρη με τσοι δυο αδερφούς". Γραμμένο σε ιαμβικό 15σύλλαβο, όπως άλλωστε και τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια, δεν έχω καταφέρει να το εντοπίσω δημοσιευμένο σε σχετικά βιβλία με συλλογές παραδοσιακών/δημωδών ποιημάτων ή/και στο διαδίκτυο όσο κι αν έχω ψάξει. Έτσι το μοιράζομαι μαζί σας ακριβώς όπως μου το έχει απαγγείλει πολλές φορές η μητέρα μου χωρίς να γνωρίζω αν περιέχει κι άλλους στίχους που με τα χρόνια τους έχει ξεχάσει. Ελπίζω μόνο να το βρείτε τόσο όμορφο όσο ακούγεται στα δικά μου αυτιά.

Ένας μεγάλος άρχοντας π' ορίζει ένα μετόχι

κι απ' όλα που 'χει πιο καλά, ένα κορίτσι το 'χει,

και τ' όνομα του κοριτσιού ελέγαν το Ελένη,

ακούσετε τα βάσανα που 'συρε η καημένη.

Η κόρη είχε δυο αδερφούς, Χαρίδημο και Γιάννη,

μιαν ώρα να μη τσ' έβλεπε και δίχως τως δεν κάνει.

Μα γύρισ' Επανάσταση στον πόλεμο να μπούνε

κι είχεν η κόρη φεσφεσέ* μήπως και σκοτωθούνε.

Κι απ' τσοι πολλές φορές τη μια σκοτώσανε το Γιάννη,

τσ' άφηκε πόνο στη γ-καρδιά και δε μπορεί να γιάνει.

Και λέει κι ο Χαρίδημος "στο μ-πόλεμο θα πάω,

να πιάσω Τούρκους ζωντανούς, το δίκιο μου να πάρω".

Σ' τσοι τρεις ημέρες το 'μαθε κι η πολυπικραμένη

καβαλικεύει τ' άλογο στη Ρούμελη και μπαίνει.

Γεμίζει τα σακούλια τζη χρυσάφια και παράδες,

και ζώνετ' άρματα πολλά να πολεμά τσ' αγάδες.

Αν τυχαίνει να το γνωρίζετε ή να το έχετε ακούσει, θα το εκτιμούσα αν μου γράφατε στα σχόλια.

*βεγγερίζω ή κάνω βεγγέρα (vegghera, ιταλ. λέξη) = βραδινή συγκέντρωση σε σπίτι για συζήτηση και διασκέδαση (Λεξικό της Κοινής Ελληνικής από την  "Πύλη για την ελληνική γλώσσα" διαθέσιμο στον ιστότοπο https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B2%CE%B5%CE%B3%CE%B3%CE%AD%CF%81%CE%B1)

*φεσφεσές (fesvese, τούρκ. λέξη) = υπόνοια, υποψία, ("Λεξιλόγιο Τουρκοκρητικής Ελληνόγλωσσης Λογοτεχνίας" Σταύρου Γ. Πλανάκη, διαθέσιμο στον ιστότοπο  https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=9939.0)

Η Τύλισος στον Κώδικα των Θυσιών

          Στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Δήμου Ηρακλείου σώζεται ένα πολύ σημαντικό αρχείο από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Μεταξύ άλλων εγγράφων, εκεί βρίσκεται το κατάστιχο του Ιεροδικείου της Kandia, όπως λεγόταν επί Τουρκοκρατίας το σημερινό Ηράκλειο, με 162 ιεροδικαστικά κατάστιχα που χρονολογούνται από το 1671, 2 μόλις χρόνια μετά την παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς.

        Μεταξύ των κωδίκων του Ιεροδικείου, βρίσκεται και ο γνωστός “Κώδικας των Θυσιών” τον οποίο εντόπισε τη δεκαετία του 1930 ο Νικόλαος Σταυρινίδης, υπάλληλος στη Μεταφραστική Υπηρεσία του Τμήματος Ιστορικών Χειρογράφων της Βικελαίας, και επιχείρησε μια πρώτη ανάγνωσή του. Πρόκειται για ένα ιεροδικαστικό κατάστιχο στο οποίο καταγράφονται τα ονόματα και τα περιουσιακά στοιχεία των χριστιανών κατοίκων της Ανατολικής Κρήτης που εκτελέστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν ή διέφυγαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν από το οθωμανικό δημόσιο. Ο Κώδικας είναι γραμμένος στην αραβική γραφή nesh, από δεξιά προς τα αριστερά, με μαύρη και κόκκινη μελάνη. Κάτω από τα ονόματα των ιδιοκτητών σημειώνονται τα κτήματά τους που δημεύτηκαν, επιστράφηκαν ή πουλήθηκαν ενώ αριστερά και πάνω από κάθε όνομα σημειώνεται η τύχη του ιδιοκτήτη: έφυγε, πέθανε, σκοτώθηκε κλπ.

             Πάνω στις σελίδες του Κώδικα υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις του Σταυρινίδη με μολύβι. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι σημειώσεις αυτές αποτελούν σχόλια για το αν εξακολουθούσαν να υπάρχουν απόγονοι των παλαιών εκείνων οικογενειών στο ίδιο ή σε κοντινά χωριά, αν οι οικογένειες μετοίκησαν αλλού ή άλλαξαν επώνυμο, πληροφορίες για την τύχη ατόμων σύμφωνα με μαρτυρίες παλιαότερων, ταυτίσεις προσώπων κ.ά.

           Μέσα από τα στοιχεία που περιέχει ο “Κώδικας των Θυσιών”, αποκτούμε μια πιο καθαρή εικόνα των συνεπειών της εξέγερσης των χριστιανών κατοίκων και της αντίδρασης των Οθωμανών. Οι ψυχροί αριθμοί του οικονομικού κατάστιχου αποκαλύπτουν την έκταση της επανάστασης και τον αποδεκατισμό του πληθυσμού απο τα αντίποινα που ακολούθησαν.

Βέβαια το κατάστιχο δεν γράφτηκε από ενδιαφέρον και ευαισθησία απέναντι στα θύματα και την τύχη των οικογενειών και της περιουσίας τους. Γράφτηκε με μοναδικό μέλημα τα έσοδα που θα είχε το οθωμανικό δημόσιο από την όλη επιχείρηση. Η διοίκηση έπρεπε να γνωρίζει ποιές περιουσίες είχαν γίνει κτήμα του δημοσίου, ποιές είχαν εκποιηθεί και τι έσοδα απέφεραν, πόσες έμεναν ακόμα αδιάθετες και πόσες από αυτές θα μπορούσαν να διεκδικηθούν αργότερα από συγγενείς των θυμάτων. Τίποτε περισσότερο. Ο λόγος που σημειώνεται συνήθως κάποια πληροφο ρία για την τύχη του ιδιοκτήτη μιας δημευμένης περιουσίας ήταν για να γνωρίζει το οθωμανικό δημόσιο αν υπήρχε πιθανότητα να γυρίσει στο χωριό του και να ζητήσει την επιστροφή της περιουσίας του ή αν υπήρχαν κληρονόμοι του για να τους αποδοθεί ή αν τα κτήματά του θα έμεναν 'αδέσποτα' και θα μπορούσε το κράτος να τα εκποιήσει χωρίς να προκύψουν στο μέλλον προβλήματα.

           Στον πρώτο κατάλογο του χειρογράφου καταγράφονται κατά επαρχία και κατά χωριό τα ονόματα των κατοίκων με τα περιουσιακά στοιχεία που είχαν και που δημεύτηκαν από την οθωμανική διοίκηση επειδή οι ιδιοκτήτες τους είχαν πάρει μέρος στην επανάσταση του 1821. Εκεί, και συγκεκριμένα στις σελίδες 22 και 23 του πρώτου καταλόγου, βρίσκουμε τις θυσίες των κατοίκων της Τυλίσου καταγεγραμμένες ως εξής:

 

Ναχιγιές Μαλεβίζι

Χωριό Ντύλισο (Τύλισος)

Χατζηδάς Νικολής. Έφυγε

σπίτια 4, αμπέλια 25, χωράφια 10, ελιές 25

Κωσταντής Χατζηδάκης. Έφυγε

σπίτια 4, χωράφια 10, αμπέλια 15, ελιές 21

Καταγράφτηκε ότι με μπουγιουρντί, έγγραφο γνωστοποίησης και αίτηση αφέθηκαν στο γιο του Γιώργη (17-11-1827)

Γιώργης Ζιργουδάκης (Ζερβουδάκης). Έφυγε

σπίτια 4, αμπέλια 20, χωράφια 12, ελιές 15

(Σημείωση Σταυρινίδη: πληροφορίαι Γεωρ. Ν. Χουρίδη συν/χου Εθν. Τραπέζης. Υφίσταται σήμερον εις Κύμην Ευβοίας, όπου ενεκατεστάθη ο εις ζων αδελφός. Εν Τυλίσσω μόνον εκ θηλυγονίας οι Σπυριδάκιδες ή Ψάσιδες. Κατά την Ελλ. Επανάστασιν ήκμασε στρατηγός Ζερβουδάκης ο αρχαιότερος υπό Ελλ. Στρατού. Εν Τυλίσσω ακούεται σήμερον συνοικία Ζεβουδάκη όπου και διατηρούνται αι οικίαι των.

Κωσταντής Ζαχάρης. Έφυγε.

σπίτια 4, χωράφια 10, αμπέλια 10, ελιές 10.

(Σημείωση Σταυρινίδη: μήπως Μαυροζαχάρης; εκ των αρχηγών Επανάστασ. 1866;)

Κωσταντής Παπαδάκης. Έφυγε

σπίτια 2, αμπέλια 2, χωράφια 4

(Σημείωση Σταυρινίδη: Η οικογένεια Ζουρίδη λέγεται και Παπαδάκη, υπάρχει όμως και ετέρα οικογένεια φέρουσα το επώνυμον Παπαδάκη καθώς και άλλη Παπάζογλου)

Κωσταντής Αρκοτογιαννάκης (Αρχοντογιαννάκης). Έφυγε

σπίτια 4, αμπέλια 6, χωράφια 7, ελιές 7

Μακρής Κίλιας. Έφυγε

σπίτια 4, χωράφια 7, αμπέλια 20, ελιές 10

(Σημείωση Σταυρινίδη: οι Περυσινάκηδες λέγονται και Μακρυνικόληδες)

Γιάννης Παπαδάκης. Έφυγε

σπίτια 3, χωράφια 7, αμπέλια 15, ελιές 30

Ζαχάρης Θοδωράκης. Έφυγε

σπίτια 2, αμπέλια 2

Ζαχαρίας Μασουράκης. Έφυγε

σπίτια 1, αμπέλια 5, χωράφια 2, ελιές 12

(Σημείωση Σταυρινίδη: σήμερον υφίσταται οικογένεια Γεωρ. Μασούρη ή Πρεβελιανάκη)

Γιάννης Λα(ν)μπάκης. Έφυγε

σπίτια 3, χωράφια 4, αμπέλια 10, ελιές 10

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται μεγάλη οικογένεια Λαμπάκη)

Γιώργης Καλεμκιάρης. Σκοτώθηκε

οι γιοι του φυγάδες και αιχμάλωτοι

σπίτια 2, χωράφια 2, αμπέλια 8, ελιές 15

Κωσταντής Θοδωρή. Έφυγε

σπίτια 3, αμπέλια 10, χωράφια 5, ελιές 10

Αλέξης Ζαχαριαδάκης. Έφυγε

σπίτια 3, χωράφια 15, αμπέλια 25, ελιές 15

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται οικογένεια Ζαχαριουδάκη)

Γιάννης Χατζηδάκης και οι γιοι του. Έφυγαν

σπίτια 3, αμπέλια 15, χωράφια 15, ελιές 25

Αντώνης Καμαριανός. Έφυγε

σπίτια 3, αμπέλια 5, χωράφια 3

Ζαχάρης και Γιώργης. Έφυγαν

σπίτια 2, χωράφια 6, αμπέλια 3, ελιές 20

Γιώργης Βασιλάκης. Έφυγε

σπίτια 2, χωράφια 3, αμπέλια 5

Βασίλης Γιαννάκης. Έφυγε

σπίτια 2, αμπέλια 3, χωράφια 4, ελιές 3

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται Γιανναδάκης)

Νικολής Ζιρίγος. Έφυγε

σπίτια 2, αμπέλια 3, χωράφια 2, ελιές 5

(Σημείωση Σταυρινίδη: Βερίγος; υφίσταται Βερερός)

Μανόλης Ζιρίκος. Έφυγε

σπίτια 3, αμπέλια 2, χωράφια 3, ελιές 10

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται Ζουρίδης. Μανόλης Ζουρίδης εκ των αρχηγών της Επαναστάσεως '21)

Η σύζυγός του Γιαμάντα (Διαμάντα). Έφυγε

σπίτι 1, αμπέλι 1, χωράφια 2, ελιές 3

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίστατο Διαμάντα Κοκολάκη)

Γιώργης Περάκης. Έφυγε

σπίτι 1, χωράφια 2, αμπέλια 4

Γιάννης Καλάνης (Γαλάνης;). Έφυγε

σπίτια 3, χωράφια 8, αμπέλια 10, ελιές 10

Γιώργης Αλέξη. Έφυγε

σπίτι 1, αμπέλια 3, χωράφια 3, ελιές 5

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται Αλεξάκης)

Γιάννης Καμηλάκης. Έφυγε

σπίτι 1, αμπέλια 3, ελιές 5, χωράφια 10

Μανόλης Αλέξη. 'Εφυγε

σπίτια 2, αμπέλια 2, χωράφια 3

(Σημείωση Σταυρινίδη: ως προηγουμένως)

Μανόλης Φραντζαδάκης. Έφτγε

σπίτια 3, χωράφια 5, αμπέλια 8, ελιές 5

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται παρατσούκλι Κρανιώτης)

Μανόλης Κουράτας. Έφυγε

σπίτι 1, αμπέλια 4, χωράφια 2, ελιές 17

(Σημείωση Σταυρινίδη: υφίσταται Κουρής ή Κουράκης

ήσαν ποιμένες οι πρόγονοί των)

Γιάννης Άφυτος. Έφυγε

σπίτια 4, αμπέλια 6, χωράφια 7

Μαρία Καραδοπούλα. Αιχμάλωτη

σπίτι 1, χωράφια 6 1/2, αμπέλια 20, ελιές 12

        Παρατηρούμε επομένως ότι οι περισσότερες καταγραφές στον κατάλογο αφορούν άτομα από την Τύλισο που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους εκτός από τον Γιώργη Καλεμκιάρη που σκοτώθηκε και οι γιοι του αναφέρονται ως φυγάδες και αιχμάλωτοι καθώς και την Μαρία Καραδοπούλα, αιχμάλωτη και αυτή.

         Αξίζει ακόμα να αναφέρουμε ότι στον κατάλογο του χωριού Μονή αναγράφεται μεταξύ άλλων:

(Χ)ατζη-Γιάννης από Τύλισο. Έφυγε

αμπέλια 25, χωράφια 3, ελιές 130

       Επίσης στον κατάλογο του χωριού Λουτράκι αναγράφεται μεταξύ άλλων:

Μαρία (Ν)Τυλισανή. Αιχμάλωτη

σπίτια 2, αμπέλια 3, χωράφια 2, ελιές 10

 

Η σελ.22 του χειρογράφου

Η σελ 23 του χειρογράφου

Πανηγυρίζει το εξωκλήσι της Παναγίας της Κεράς στην Τύλισο

             Πανηγυρίζει σήμερα ο μοναδικός ναός της β' βυζαντινής περιόδου που έχει διασωθεί στην Τύλισο. Πρόκειται για το εξωκλήσι της Παναγίας της Κεράς το οποίο χρονολογείται γύρω στον 11ο-12ο αι. 

       Σύμφωνα με τον Αστυρακάκη (2014), πιθανότατα ταυτίζεται με το μοναστήρι της Κυρίας Φανερωμένης που αναγράφεται σε συμβόλαιο της βενετικής περιόδου, του νοτάριου Μιχ. Μαρά. Παλαιότεροι Τυλισανοί αναφέρουν ότι υπήρχαν κελιά δίπλα στην εκκλησία, εκεί όπου υπήρχε μια πηγή που διακρίνεται ακόμα και σήμερα.
          Το εξωκλήσι είχε επισκεφτεί και ο Ιταλός αρχαιολόγος Guseppe Gerola ο οποίος περιηγήθηκε στην Κρήτη στις αρχές του περασμένου αιώνα με σκοπό να μελετήσει, φωτογραφήσει και καταγράψει τα ενετικά μνημεία της Κρήτης πριν καταστραφούν από το χρόνο. Ο Gerola σχεδίασε την κάτοψη του ναού της Κεράς με το χαρακτηριστικό τρούλο στο κεντρικό μέρος, σημειώνοντας: “Η εκκλησία της Παναγίας, κοντά στην Κάτω Τύλισο, είχε το κεντρικό μέρος στεγασμένο με τρούλο, απάνω σε τύμπανο που έβγαινε πάνω από τέσσερα τόξα, από τα οποία τα δυο είναι μέσα στους μακρούς τοίχους και είναι συνεπώς, τυφλά”.

       Οι σημερινοί κάτοικοι της Τυλίσου εξακολουθούν να προσέρχονται με σεβασμό και ευλάβεια στο όμορφο εξωκλήσι της Κεράς κάθε Σεπτέμβρη για να γιορτάσουν το Γενέσιο της Θεοτόκου.

     Πηγή: Αστυρακάκης Ε. (2014). Η Τύλισος την Εποχή της Βενετοκρατίας.

Η Παναγία η Κερά στα περίχωρα της Τυλίσου

Λαξευτή γούρνα δίπλα στην εκκλησία της Κεράς

Λεπτομέρεια από τη λαξευτή γούρνα της Κεράς

"Πετρώνουν" τις ψυχές στην Τύλισο το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής

Ένα έθιμο πανάρχαιο με πάρα πολλούς συμβολισμούς εξακολουθεί να τηρείται στην Τύλισο κάθε Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής. Οι γυναίκες πηγαίνουν στο νεκροταφείο και στολίζουν τους τάφους των νεκρών τους με "καρόφυλλα" (δη. φύλλα καρυδιάς) για να"πετρώσουν οι ψυχές τους" όπως λένε, αφού πρώτα ρίξουν λίγο νερό "για να δροσιστούν οι ψυχές".

Σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, η Πεντηκοστή είναι μια γιορτή αφιερωμένη στους νεκρούς ενώ σύμφωνα με τη λαική πίστη εκείνη τη μέρα οι ψυχές των νεκρών επιστρέφουν στον Κάτω Κόσμο αφού περιπλανήθηκαν στον κόσμο των ζωντανών για 50 ημέρες όπου ανέβηκαν την ημέρα του Πάσχα, την ημέρα της Ανάστασης. Η Πεντηκοστή δηλαδή είναι η τελευταία ημέρα της παραμονής των νεκρών στον κόσμο των οικείων τους, η μέρα που γυρίζουν πίσω. Έτσι ρίχνουν λίγο νερό πάνω στα μνήματα για να μην διψάσει η ψυχή στο μακρύ ταξίδι της επιστροφής προς τον Κάτω Κόσμο και έπειτα στρώνουν τα 'καρόφυλα' πάνω τους. Ιδιαίτερος όμως είναι ο συμβολισμός της καρυδιάς.

Η καρυδιά θεωρείται ότι συνδέει τον επίγειο με τον Κάτω Κόσμο. Η δοξασία αυτή φαίνεται να είναι πανάρχαια. Λέγεται ότι οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η καρυδιά με το βαθύ πράσινο, σχεδόν μαυροπράσινο, χρώμα ήταν το δέντρο του θεού Πλούτωνα και ότι μόνο αυτό υπήρχε στο βασίλειο των νεκρών. Στη σκιά του, λέγεται, ξάπλωναν και αναπαύονταν οι ψυχές τους. Επίσης σύμφωνα με τη λαική πίστη επάνω στα 'καρόφυλλα" κάθονται και ξεκουράζονται οι ψυχές των νεκρών που βγαίνουν από τον Άδη των ώρα της Ανάστασης του Χριστού και επιστρέφουν πάλι εκεί την ημέρα της Πεντηκοστής.

Η καρυδιά, επιπλέον, συνδέεται με πάρα πολλές δοξασίες που σχετίζονται με το θάνατο. Σε κάποιες περιοχές πιστεύουν ότι τη βαραίνει κατάρα γιατί "...σαν κρεμάσανε το Χριστό ο Ιούδας ένιωσε τι πράμα είχε καμωμένο και δεν τ' άντεξε η καρδιά του. Είδε κι απόειδε, λέει, και πήγε να κρεμαστεί. Δω-κει, δω-κει βρίσκει μια γερή καρυδιά και δένει το σκοινί και κρεμιέται. Και από τότενες, λένε, η καρυδιά έχει ίσκιο βαρύ". Λέγεται ακόμα ότι όποιος κοιμηθεί στον ίσκιο της καρυδιάς κάνει πολύ βαθύ ύπνο ή παθαίνει κάτι κακό. Πιστεύεται επίσης ότι όποιος φυτέψει μια καρυδιά κινδυνεύει να πεθάνει όταν η περίμετρος του κορμού της γίνει μεγαλύτερη από το λαιμό του ανθρώπου που την φύτεψε. Αλλού πιστεύουν ότι αν κάποιος νέος φυτέψει μια καρυδιά, θα πεθάνει σε σύντομο χρονικό διάστημα και γι' αυτό καρυδιές φυτεύουν μόνο οι γέροντες.

Αν, λοιπόν, βρεθείτε στην Τύλισο το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής και δείτε τις γυναίκες με λίγο νερό και "καρόφυλλα" στα χέρια, να ξέρετε πως πάνε "να δροσίσουν και να πετρώσουν" τις ψυχές των αγαπημένων νεκρών τους.

  

Η Ιστορία μιας Επιγραφής - Η Κρήνη στην Πλατεία της Τυλίσου

            Ακόμα θυμάμαι με νοσταλγία τις κυριακάτικες οικογενειακές επισκέψεις στην Τύλισο των παιδικών μου χρόνων. Την έξαψη που πλημμύριζε το σώμα μόλις αφήναμε πίσω μας τους Κουμπέδες· την αγωνία στο βλέμμα που έψαχνε να διακρίνει στον ορίζοντα το αγαπημένο περίγραμμα των σπιτιών του χωριού. Εκείνες τις παιδικές Κυριακές, τα πάντα είχαν άλλη υπόσταση στο χωριό. Οι γεύσεις, οι ήχοι, τα χρώματα, τα αρώματα ήταν διαφορετικά, πιο όμορφα, πιο έντονα. Και κάθε Κυριακή η ίδια λαχτάρα να φτάσουμε στον αγαπημένο προορισμό και η ίδια απογοήτευση την ώρα της βραδινής αναχώρησης. 

Μια από τις πιο έντονες εικόνες που χαράχτηκαν στο μυαλό μου από εκείνη την περίοδο, είναι τα δυο πέτρινα λιονταρίσια κεφάλια που στην παιδική μου φαντασία “έχασκαν” μέσα στην κρήνη της πλατείας απειλητικά πεινασμένα. Μάλλον “έχασκαν” διψασμένα όπως σκέφτηκα χρόνια αργότερα! Είναι ίσως περίεργο αλλά έχω την αίσθηση ότι η κρήνη στην πλατεία είναι ένα μνημείο που όλοι γνωρίζουμε αλλά στην πραγματικότητα αγνοούμε. Όλοι την έχουμε δει, όλοι ξέρουμε που βρίσκεται, όμως ποιά είναι η ιστορία της; Πότε φτιάχτηκε και από ποιούς; “Καρφιτσωμένη” στο νότιο τοίχο της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, βουβή, λες σαν παραδομένη, έχει πάψει από καιρό να επιτελεί το έργο για το οποίο κατασκευάστηκε: να παρέχει τρεχούμενο νερό για τις καθημερινές ανάγκες των χωριανών. Κοιτάζοντάς την σήμερα να στέκεται έτσι άπραγη αλλά αγέρωχη και περήφανη, δεν μπορώ να μην σκεφτώ τις γυναίκες και τα κοριτσόπουλα μιας άλλης εποχής να ανταμώνουν εκεί μπροστά της με το σταμνί στο χέρι και τα νέα του χωριού στο στόμα!

            Χρειάστηκε να περάσουν κάμποσα χρόνια ακόμα και να ψηλώσω πάνω από τα τρομακτικά λιονταρίσια κεφάλια για να αντικρίσω την πέτρινη πλάκα με την επιγραφή που βρίσκεται στο δεξιό τμήμα της κρήνης. Τί να έλεγαν άραγε εκείνα τα όμορφα, φιδίσια γράμματα της αραβικής γραφής που απλώνονταν νωχελικά μέσα σε οκτώ πλαίσια; Ομολογώ ότι μου κίνησαν το ενδιαφέρον και την περιέργεια αλλά ανατρέχοντας σε διάφορα βιβλία σχετικά με την ιστορία της Τυλίσου και τα μνημεία της, δεν βρήκα ιδιαίτερες πληροφορίες για την κρήνη και την ιστορία της και, κυρίως, τίποτε σχετικό με το τι έγραφε η επιγραφή της. 

            Ένα ίσως τυχαίο γεγονός έμελλε να συμβάλει στην αποκάλυψη -έστω κατά ένα μέρος- του “μυστηρίου” γύρω από την επιγραφή. Σε μια επικοινωνία μου με το Iνστιτούτο Mεσογειακών Σπουδών, τούς μίλησα για την κρήνη και την επιγραφή της και ρώτησα από που θα μπορούσα να αντλήσω περισσότερες πληροφορίες. Η έκπληξή μου ήταν μεγάλη όταν άκουσα ότι το συγκεκριμένο μνημείο ήταν “άγνωστο” στους ερευνητές του Iνστιτούτου, δεν είχε καταλογογραφηθεί και ως εκ τούτου δεν βρισκόταν καταχωρημένο στην εξαιρετική ψηφιακή πλατφόρμα “Ψηφιακή Κρήτη” του ΙΤΕ/ΙΜΣ η οποία είναι διαθέσιμη στην ηλεκτρονική δ/νση: http://digitalcrete.ims.forth.gr/. Η πλατφόρμα αυτή περιέχει πληροφορίες για τα μνημεία της Κρήτης από την προϊστορική εποχή μέχρι τους νεότερους και σύγχρονους χρόνους.

            Σύντομα μερικές φωτογραφίες της κρήνης και της επιγραφής της ήταν αρκετές για τους ερευνητές  ώστε να ρίξουν λίγο φως στο “άγνωστο” μνημείο της πλατείας μας. Αν και η επιγραφή αυτή τη στιγμή βρίσκεται τοποθετημένη ανάποδα, πιθανότατα κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης ή αναστήλωσής της, αναγράφεται ότι χτίστηκε το έτος Εγίρας 1211[1] (1796/1797 μ.Χ.) από τον εμίνη[2] του τελωνείου του Χάνδακα, Ομέρ Αγά.
            Επί Τουρκοκρατίας (1669-1898) οι Τούρκοι έχτισαν πολλές κρήνες με σκοπό να καλύψουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες, να δροσίζονται οι περαστικοί και ο καθένας να «συγχωρά» αυτόν που την έκτισε. Παρόμοια είναι η αναφορά και στην επιγραφή της δικής μας κρήνης. Αναγράφεται δηλαδή ότι όσοι παίρνουν νερό από την κρήνη, να “συγχωρούν” τον Αγά που την έχτισε. Εντούτοις, επειδή κάποιες λέξεις είναι δυσανάγνωστες λόγω φθοράς, χρειάζεται να μελετηθεί προσεκτικότερα και από κοντά ώστε να ολοκληρωθεί η μεταγραφή και μετάφρασή της.

            Ύστερα από δυο αιώνες μου φάνηκε ότι η επιγραφή άρχισε να διηγείται την ιστορία της που δεν είναι παρά ένα κομμάτι της μακραίωνης ιστορίας του χωριού μας. Στ' αυτιά μου ήχησε σαν παραμύθι: “Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας πλούσιος Τούρκος τελώνης που ζούσε σ' ένα χωριό λίγο έξω από το Ηράκλειο, την Τύλισο...”

---

[1]          Έτος Εγίρας ή Εγείρας είναι το χρονολογικό έτος σύμφωνα με το ισλαμικό ημερολόγιο και σημαίνει «έτος της φυγής» . Η αρίθμηση των ετών Εγίρας ξεκινά από το έτος 1, όταν ο Μωάμεθ εξορίστηκε από τη Μέκκα και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου απέκτησε έναν πρώτο πυρήνα πιστών. Αυτό αντιστοιχεί στο 622 μ.Χ. του γρηγοριανού ημερολογίου. Επομένως, το έτος Εγίρας 1211 αντιστοιχεί στο έτος 1796/1797 μ.Χ. 

[2]   Τελώνης, φοροεισπράκτορας